SQL veritabanlarında veri manipülasyonu ve sorgulama işlemleri sırasında karşılaşılan karmaşık görevleri basitleştirmek için fonksiyonlar güçlü bir araçtır. Bu yapısal elemanlar, belirli bir işlevi yerine getiren önceden tanımlanmış veya kullanıcı tarafından oluşturulmuş kod bloklarıdır. Fonksiyonlar, sorguları daha okunabilir hale getirirken, kod tekrarını azaltır ve verimliliği artırır. Veritabanı yönetiminde etkin bir şekilde kullanıldığında, SQL fonksiyonları geliştirme süreçlerini hızlandırır ve veri işleme mantığını merkezi bir yerde toplar.

SQL Fonksiyon Türleri

SQL fonksiyonları temel olarak iki ana kategoriye ayrılır: Yerleşik (Built-in) Fonksiyonlar ve Kullanıcı Tanımlı (User-Defined) Fonksiyonlar (UDF).

Yerleşik (Built-in) Fonksiyonlar

Veritabanı sistemleri (örneğin SQL Server, MySQL, PostgreSQL, Oracle) tarafından doğrudan sağlanan ve kullanıma hazır fonksiyonlardır. Bu fonksiyonlar genellikle çeşitli veri tipleri üzerinde işlemler yapmak için tasarlanmıştır ve geniş bir yelpazede görevleri kapsar.

Metin (String) Fonksiyonları

Metinsel ifadeler üzerinde işlem yapmak için kullanılırlar.

  • LEN() veya LENGTH(): Bir metin dizisinin karakter sayısını döndürür. 
    SELECT LEN('Merhaba Dünya'); -- Sonuç: 13
  • CONCAT(): Birden fazla metin dizisini birleştirir. 
    SELECT CONCAT('Merhaba', ' ', 'Dünya'); -- Sonuç: Merhaba Dünya
  • UPPER() ve LOWER(): Metni sırasıyla büyük veya küçük harfe dönüştürür. 
    SELECT UPPER('sql dersleri'); -- Sonuç: SQL DERSLERI
  • SUBSTRING() veya SUBSTR(): Bir metin dizisinin belirli bir bölümünü alır. 
    SELECT SUBSTRING('Veritabanı', 1, 5); -- Sonuç: Verit
  • REPLACE(): Bir metin dizisindeki belirli bir alt diziyi başka bir alt diziyle değiştirir. 
    SELECT REPLACE('Merhaba Dünya', 'Dünya', 'Evren'); -- Sonuç: Merhaba Evren

Sayısal (Numeric) Fonksiyonlar

Sayısal değerler üzerinde matematiksel işlemler yapmak için kullanılırlar.

  • ROUND(): Bir sayıyı belirtilen ondalık basamak sayısına yuvarlar. 
    SELECT ROUND(123.456, 2); -- Sonuç: 123.46
  • FLOOR(): Bir sayıyı kendisinden küçük en büyük tam sayıya yuvarlar (aşağı yuvarlama). 
    SELECT FLOOR(123.99); -- Sonuç: 123
  • CEIL() veya CEILING(): Bir sayıyı kendisinden büyük en küçük tam sayıya yuvarlar (yukarı yuvarlama). 
    SELECT CEILING(123.01); -- Sonuç: 124
  • ABS(): Bir sayının mutlak değerini döndürür. 
    SELECT ABS(-100); -- Sonuç: 100
  • SQRT(): Bir sayının karekökünü döndürür. 
    SELECT SQRT(81); -- Sonuç: 9

Tarih ve Saat (Date and Time) Fonksiyonları

Tarih ve saat değerleri üzerinde işlem yapmak için kullanılırlar.

  • GETDATE() veya NOW(): Mevcut tarih ve saati döndürür. 
    SELECT GETDATE(); -- Sonuç: 2023-10-27 10:30:45.123 (örnek)
  • DATEDIFF(): İki tarih arasındaki farkı belirtilen birim cinsinden döndürür. 
    SELECT DATEDIFF(day, '2023-01-01', '2023-01-31'); -- Sonuç: 30
  • DATEADD(): Bir tarihe belirtilen birim cinsinden bir değer ekler. 
    SELECT DATEADD(month, 1, '2023-01-15'); -- Sonuç: 2023-02-15 00:00:00.000
  • YEAR(), MONTH(), DAY(): Bir tarihin yıl, ay veya gün bileşenini döndürür. 
    SELECT YEAR('2023-10-27'); -- Sonuç: 2023

Aggregate (Toplama) Fonksiyonları

Bir sütundaki birden fazla satırdaki veriyi özetleyen tek bir değer döndürmek için kullanılırlar. Genellikle GROUP BY ifadesiyle birlikte kullanılırlar.

  • COUNT(): Bir sütundaki (NULL olmayan) satır sayısını veya tüm satırların sayısını döndürür. 
    SELECT COUNT(*) FROM Musteriler;
  • SUM(): Bir sayısal sütundaki tüm değerlerin toplamını döndürür. 
    SELECT SUM(SatisMiktari) FROM Satislar;
  • AVG(): Bir sayısal sütundaki tüm değerlerin ortalamasını döndürür. 
    SELECT AVG(Fiyat) FROM Urunler;
  • MIN() ve MAX(): Bir sütundaki en küçük ve en büyük değeri döndürür. 
    SELECT MIN(StokAdedi), MAX(StokAdedi) FROM Stoklar;

Dönüşüm (Conversion) Fonksiyonları

Bir veri tipini başka bir veri tipine dönüştürmek için kullanılırlar.

  • CAST() ve CONVERT(): Bir ifadeyi veya sütunu belirli bir veri tipine dönüştürür. 
    SELECT CAST('123' AS INT); -- Sonuç: 123 (integer)
    SELECT CONVERT(VARCHAR(10), GETDATE(), 103); -- Sonuç: 27/10/2023 (belirli formatta)

Kullanıcı Tanımlı (User-Defined) Fonksiyonlar (UDF’ler)

Yerleşik fonksiyonların yeterli olmadığı veya özel iş mantığının gerektiği durumlarda, geliştiriciler kendi fonksiyonlarını oluşturabilirler. UDF’ler, belirli bir mantığı kapsüllemek ve SQL sorgularında tekrar kullanılabilirliği sağlamak için tasarlanmıştır.

Scalar Fonksiyonlar

Tek bir değer döndüren fonksiyonlardır. Genellikle karmaşık hesaplamalar veya veri manipülasyonları için kullanılırlar.

CREATE FUNCTION dbo.CalculateTax (@price DECIMAL(10, 2), @taxRate DECIMAL(5, 2))
RETURNS DECIMAL(10, 2)
AS
BEGIN
    RETURN @price * @taxRate;
END;

-- Kullanım Örneği
SELECT dbo.CalculateTax(100.00, 0.18); -- Sonuç: 18.00

Tablo Değerli Fonksiyonlar (Table-Valued Functions – TVF’ler)

Sonuç olarak bir tablo döndüren fonksiyonlardır. Bu fonksiyonlar, karmaşık sorguları basitleştirmek ve view’ler gibi kullanılmak üzere tasarlanmıştır.

  • Inline TVF’ler: Tek bir SELECT ifadesinden oluşan ve view’lere benzer şekilde çalışan TVF’lerdir. Performans açısından genellikle tercih edilirler.
  • Multi-statement TVF’ler: Birden fazla T-SQL ifadesi içerebilen daha karmaşık TVF’lerdir. İçlerinde değişken tanımlayabilir, döngüler ve koşullu ifadeler kullanabilirler. Ancak performans açısından inline TVF’lere göre daha maliyetli olabilirler.
-- Inline Table-Valued Function Örneği
CREATE FUNCTION dbo.GetProductsByCategory (@categoryName NVARCHAR(50))
RETURNS TABLE
AS
RETURN
(
    SELECT ProductID, ProductName, Price
    FROM Products
    WHERE Category = @categoryName
);

-- Kullanım Örneği
SELECT ProductID, ProductName FROM dbo.GetProductsByCategory('Elektronik');

SQL Fonksiyonlarının Avantajları

  • Kod Tekrarını Azaltma: Tekrar eden iş mantığını bir fonksiyon içinde kapsülleyerek kod tekrarını önler ve bakım maliyetlerini düşürür.
  • Modülerlik ve Okunabilirlik: Sorguları daha modüler ve okunabilir hale getirir. Karmaşık hesaplamalar fonksiyonlara taşınarak ana sorgu basitleştirilir.
  • Performans İyileştirmeleri: Özellikle yerleşik fonksiyonlar ve iyi tasarlanmış inline TVF’ler sorgu performansını artırabilir. Veritabanı motorları bu fonksiyonları optimize edilmiş bir şekilde çalıştırır.
  • Veri Bütünlüğü ve Güvenlik: Hassas veri işlemleri veya iş kuralları fonksiyonlar aracılığıyla uygulanabilir, bu da veri bütünlüğünü ve güvenliğini artırır. Ayrıca kullanıcıların doğrudan tablolara erişimini kısıtlayıp sadece fonksiyonlar üzerinden işlem yapmalarına izin verilebilir.

Fonksiyon Kullanımına Dikkat Edilmesi Gerekenler

  • Performans Etkisi: Özellikle kullanıcı tanımlı fonksiyonlar (UDF’ler), sorguların performansını olumsuz etkileyebilir. Özellikle scalar UDF’ler her satır için ayrı ayrı çağrıldığında ciddi yavaşlamalara neden olabilir. Mümkün olduğunda yerleşik fonksiyonlar veya inline TVF’ler tercih edilmelidir.
  • Yan Etkiler (Side Effects): SQL Server’da UDF’ler, veritabanının durumunu değiştiren (INSERT, UPDATE, DELETE gibi DML işlemleri yapan) yan etkilere sahip olamazlar. Bu durum, fonksiyonların veri okuma amaçlı olmasını ve deterministik bir sonuç üretmesini sağlar.
  • Veritabanı Motoru Bağımlılığı: Bazı yerleşik fonksiyonlar veritabanı motoruna özgü olabilir. Bu, farklı veritabanı sistemleri arasında geçiş yaparken uyumluluk sorunlarına yol açabilir.
  • Karmaşıklık: Çok karmaşık UDF’ler oluşturmak, hata ayıklamayı zorlaştırabilir ve sistemin anlaşılırlığını azaltabilir. Fonksiyonlar genellikle tek bir görevi yerine getirecek şekilde basit tutulmalıdır.

SQL fonksiyonları, veritabanı işlemlerini optimize eden, kod tekrarını önleyen ve sorguların okunabilirliğini artıran vazgeçilmez araçlardır. Yerleşik ve kullanıcı tanımlı fonksiyonlar sayesinde, veri işleme mantığı modüler bir yapıda toplanabilir, geliştirme süreçleri hızlanabilir. Ancak, performans üzerindeki potansiyel etkileri göz önünde bulundurularak dikkatli kullanılmaları önemlidir. Fonksiyonları doğru anlamak ve etkin bir şekilde uygulamak, SQL geliştiricileri için veritabanı yönetiminde büyük faydalar sağlar ve daha sürdürülebilir sistemler inşa etmeye olanak tanır.